Jeden z szerszych katalogów znajdujących się w kodeksie rodzinnym (k.r.o.) poświęcony jest zarządzeniom sądu opiekuńczego w sytuacjach, gdy zachowania rodziców mogą stanowić zagrożenie dla ich dzieci, a dosłownie – zagrożenie dla dobra dzieci. Innymi słowy, chodzi tutaj o prawidłowy rozwój dziecka – zarówno duchowy, jak psychiczny i fizyczny. Szczególnie w tym aspekcie interesy rodziców zostają podporządkowane interesowi dziecka. Najskrajniejszymi tego typu objawami jest krzywdzenie dziecka np. poprzez stosowanie kar cielesnych, demoralizujący wpływ rodziców na dziecko jak np. poprzez ich pijaństwo, czy też niezaspakajanie codziennych potrzeb dziecka.
W naturalnych warunkach więź łącząca rodziców i dzieci sama w sobie stanowi gwarancję właściwego wykonywania władzy rodzicielskiej, co sprawia, że zasadniczo rodzice nie podlegają nadzorowi sądu. Ta sytuacja zmienia się jednak, jeżeli staje się to konieczne z uwagi na wspomniane dobro dziecka, a więc jego należyty stan psychofizyczny. Niejako pierwszym etapem ingerencji w życie rodzinne jest pomoc rodzinie właśnie poprzez wykorzystanie wskazanych w art. 109 k.r.o. zarządzeń wydanych przez sąd, które prowadzą do różnego nasilenia ograniczenia rodzicom sprawowanej przez nich władzy rodzicielskiej i w takiej też kolejności zostały wymienione w przepisie, aczkolwiek wyliczenie to ma charakter jedynie przykładowy[1].
Środki z jakich może skorzystać sąd, aby ochronić dziecko uszeregowane zostały od tych najbardziej łagodnych (jak podjęcie pracy z asystentem rodziny, czy poddanie rodziców nadzorowi kuratora) poprzez bardziej rygorystyczne, a nawet mające charakter bardziej trwały (jak umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub w instytucjonalnej pieczy zastępczej). Te drastyczne rozwiązania powinny mieć miejsce dopiero po wyczerpaniu pozostałych form pomocy rodzicom. Środek ten jest ostatecznością, lecz nie jest ostateczny. Oznacza to, że dziecko przebywa we wspomnianym środowisku odseparowanym od rodziny do momentu, gdy sytuacja pozwoli na jego powrót do rodziców.
Należy pamiętać, że żadna z form ograniczania władzy rodzicielskiej nie stanowi represji wobec rodziców, ani nie ma charakteru penalizującego, a więc nie ma być w żadnym wypadku karą. Jedynym celem takich ingerencji w życie rodziny jest ochrona dziecka, a przy tym równoczesne niesienie pomocy rodzicom, którzy z powodu trudności wychowawczych, czy życiowych nie radzą sobie należycie z realizacją tego celu[2]. I bez znaczenia tutaj jest okoliczność, czy zagrożenie dla dobra dziecka zostało spowodowane zawinionym działaniem rodziców, czy zwyczajnie ich nieudolnością lub niedojrzałością. Przepis art. 109 k.r.o. wskazuje bowiem na profilaktyczne działanie sądu po to, aby zapobiec ujemnym skutkom niewłaściwego czy nieudolnego sprawowania przez rodziców władzy rodzicielskiej[3].
Charakter zarządzeń sądu opiekuńczego jest bardzo zróżnicowany, w tym przymuszający jak np. w celu wykonania koniecznego zabiegu operacyjnego, umieszczenia dziecka w sanatorium, czy pobrania krwi do sprawy o prawo stanu (np. o zaprzeczenie ojcostwa). Jeżeli w sprawie o zaprzeczenie pochodzenia dziecka wszczętej przez prokuratora na podstawie art. 86 k.r.o., to z rodziców, które jest uprawnione do wyrażenia zgody na pobranie krwi od dziecka liczącego poniżej 13 lat, zgody tej odmawia, sąd opiekuńczy może na podstawie art. 109 k.r.o. zarządzić pobranie krwi, gdy wymaga tego dobro dziecka[4].
Do kwestii tej odnosi się wczorajszy wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który orzekał co do naruszenia prawa do poszanowania życia rodzinnego w wyniku odebrania dzieci rodzicom i przekazania ich do tymczasowej pieczy zastępczej – zachęcam do lektury w kolejnym poście 🙂
[1] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2000 r., III CKN 845/00
[2] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2000 r., II CKN 452/00
[3] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2000 r., II CKN 1141/00
[4] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 869/00
